🎣 Prawa Dziecka Z Adhd W Szkole

ADHD jest zaburzeniem zachowania, neurorozwojowym, pojawiającym się już u małych dzieci. Mówimy zwykle, że są „nadruchliwe”, „wszędzie ich pełno”. Jest to pewne uproszczenie, a ADHD wpływa na całokształt funkcjonowania. Symptomy w znacznej mierze są uzależnione od wieku dziecka i nierzadko dotykają osoby dorosłe. Rozpoznaj pierwsze objawy. Aleksandra Supryn. 10.09.2015. Aktualizacja: 14.09.2021 14:43. ADHD to zespół nadpobudliwości z deficytem uwagi. Nie każde dziecko, które jest bardzo ruchliwe, musi od razu cierpieć na ADHD. Na diagnozę składają się aż trzy symptomy: trudność w koncentracji, nadmierna ruchliwość oraz impulsywność. Zadaniem przedszkola jest stworzenie takich warunków, aby dzieci mogły doświadczyć tego co dobre i co służy rozwojowi ich samych oraz innych ludzi. Aby nabyły, w takim stopniu w jakim potrafią i są gotowe, umiejętności potrzebne w życiu społecznym. Celem nauczycieli jest: · przekazanie dzieciom szacunku dla prawa. Objawy ADHD. Objawy ADHD z reguły zauważane są przez osoby z otoczenia dziecka w momencie, kiedy rozpoczyna ono naukę w szkole podstawowej, czyli około 7. roku życia. Jednak zazwyczaj symptomy charakterystyczne dla tego zespołu pojawiają się dużo wcześniej. Niektóre źródła podają, że można je obserwować od urodzenia dziecka). W skład szkolenia podstawowego o ADHD wchodzi: *czym jest i czym nie jest ADHD kryteria diagnostyczne *obraz kliniczny w zależności od wieku powikłania ADHD *współwystępowanie innych wyzwań zalecenia: z kim i jak pracujemy? *drabina interwencji. jak się zmieniają *zalecenia w zależności od wieku. “okulary na objawy” – kluczowe Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest jednym z najczęstszych zaburzeń wieku dziecięcego. Każdego dnia wielu nauczycieli, rodziców i dzieci boryka się z tym problemem, co potwierdza niniejsza książka. Jest ona oparta na wieloletnim doświadczeniu autorów, wybitnych specjalistów w zakresie indywidualnej i grupowej pracy z dziećmi z ADHD, prowadzących warsztaty dla ich Pomoc dla ucznia z ADHD na terenie szkoły (część również w środowisku domowym) powinna obejmować m.in.: Akceptację niezależnych od woli dziecka cech jego temperamentu – dziecka z ADHD nie wolno karać za objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, ponieważ nie ma na nie wpływu. I nie mają takich samych wymagań w ramach prawa federalnego w celu zapewnienia usług akademickich dla uczniów z problemami, ani uczniowie mają takie same prawa jak ich rówieśnicy w szkole publicznej. Akademickie zakwaterowanie w szkołach prywatnych. Szkoły prywatne dążą do zapewnienia wysokiej jakości edukacji dla swoich uczniów. Dziecko z ADHD w szkole. (fot. DIS-PATCH Festival / flickr.com) Szkoła jest miejscem poszukiwań i zdobywania wiedzy, a dla większości dzieci także miejscem odnoszenia sukcesów. Dziecko uczy się w szkole niezależności. Nie dotyczy to jednak dzieci z zespołem ADHD. Dla większości z nich szkoła jest źródłem frustracji, niepowodzeń Nieśmiałość. Niepokój/smutek. Perfekcjonizm. Dziewczęta mogą internalizować objawy nieuważnego ADHD. Nadaktywność impulsywność ma tendencję do bycia dość zewnętrzną i widoczną dla innych. Z drugiej strony, niektóre mogą przeoczyć nieuwagę jako zwykłą cechę osobowości, która jest wewnętrzna i unikalna dla jednostki Ważnym elementem postępowania jest wnikliwy wywiad z rodzicami dotyczący funkcjonowania dziecka w domu, szkole i w gronie rówieśników. W ramach diagnostyki wykonuje się również testy mające na celu ocenę intelektualną dziecka, zdolność zapamiętywania, koncentracji i kojarzenia oraz sprawność i koordynację ruchową. Szkoła jest miejscem poszukiwań i zdobywania wiedzy, a dla większości dzieci także miejscem odnoszenia sukcesów. Dziecko uczy się w szkole niezależności. Nie dotyczy to jednak dzieci z zespołem ADHD. Dla większości z nich szkoła jest źródłem frustracji, niepowodzeń, a w końcu utraty wiary w siebie i poszanowania własnej godności. tW5aqw. Autor: Pedagogika Specjalna - portal dla nauczycieliOpublikowano: 5 marca 2015 roku. Zasady pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo (ADHD) W dzisiejszych czasach coraz więcej dzieci przejawia zachowania nadpobudliwe. Nie są znane jednoznaczne przyczyny występowania ADHD, jednak badacze wymieniają czynniki mogące przyczynić się do powstawania tego zaburzenia: czynniki genetyczne, środowisko społeczne, dieta. Nadpobudliwość psychoruchowa to zaburzenie charakteryzujące się triadą objawów: zaburzenie koncentracji uwagi, nadaktywność i impulsywność. Zaburzenie uwagi rozumiane jest jako słabsza zdolność do koncentrowania się na określonym zadaniu. Dziecko bardzo szybko się rozprasza, ma problem z utrzymaniem uwagi na jednym bodźcu. Często zapomina polecenia, ma trudności z zastosowaniem się do następujących po sobie instrukcji. Uczeń ma problemy ze zorganizowaniem sobie pracy, nauki i zabawy, gubi i zapomina rzeczy. Często nie kończy rozpoczętej pracy, przechodzi do wykonywania kolejnej czynności nie kończąc poprzedniej. Nadmierna impulsywność to brak zdolności do zahamowania reakcji. W rezultacie dziecko działa pod wpływem impulsu, nie zastanawiając się. Często wyrywa się do odpowiedzi, zanim pytanie zostanie zadane w całości. Ma trudności z zaczekaniem na swoją kolej, np. podczas gier, jest nadmiernie gadatliwe. Nie umie planować swoich działań. Nadruchliwość jest to nadmierna i niczym nie uzasadniona aktywność ruchowa w porównaniu z rówieśnikami. Przejawia się w częstej potrzebie ruchu, nadaktywności ruchowej podczas siedzenia (wiercenie się, kręcenie, machanie nogami), częstym wstawaniu z miejsca. Dziecko manipuluje różnymi przedmiotami, np. przyborami szkolnymi, jest nadmiernie gadatliwe i hałaśliwe podczas pracy, zaczepia i potrąca innych. Powyższe objawy zmieniają funkcjonowanie dziecka w sferze motorycznej, poznawczej i emocjonalnej. Efektem tego jest najczęściej nieprawidłowe funkcjonowanie dziecka w środowisku domowym i szkolnym. Niezmiernie ważne jest, aby ucznia z ADHD objąć wszechstronną opieką psychologiczno-pedagogiczną w celu przeciwdziałania niepowodzeniom szkolnym. Bardzo pomocne może okazać się tu opracowanie zasad wprowadzających w życie szkolne ucznia specyficzne reguły postępowania. Praca z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo – zasady 1. Zasada regularności Działania powinny mieć miejsce w ustalonym rytmie, należy unikać gwałtownych i radykalnych zmian, aby zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa i stałości. 2. Zasada powtórzeń Należy wielokrotnie powtarzać jasne i proste polecenia, a także upewniać się, czy dziecko je zrozumiało. 3. Zasada jasno sprecyzowanych reguł i norm 4. Zasada konsekwencji działania Należy spokojnie i konsekwentnie egzekwować ustalone zasady, a także wdrażać ucznia do kończenia podjętego działania. 5. Zasada indywidualizacji Polega na dostosowaniu warunków kształcenia do możliwości psychofizycznych i tempa pracy dziecka. 6. Stosowanie wzmocnień pozytywnych Wskazane są częste nagrody (np. pochwała, uśmiech, przytulenie lub drobne nagrody materialne) nawet za przejawy pożądanego zachowania. 7. Odpowiednia struktura zewnętrzna Należy odpowiednio przygotować miejsce pracy dziecka, ograniczyć bodźce rozpraszające uwagę. 8. Właściwa komunikacja Chodzi tu o słuchanie ucznia, a także o przekazywanie komunikatów odnośnie zachowania ucznia w danej chwili. 9. Stwarzanie sytuacji zapewniających sukces 10. Aktywizowanie dziecka poprzez organizowanie dodatkowych aktywności pozwalających na rozładowanie emocji 11. Zasada naprzemiennego wysiłku i relaksu 12. Zasada dostosowania struktury zajęć Należy naprzemiennie stosować zajęcia spokojne oraz wymagające aktywności ruchowej oraz dopilnować, czy uczeń zapisał pracę domową. 13. Zasada współpracy z rodzicami ucznia Pamiętajmy, że dziecko z ADHD potrzebuje naszej pomocy – akceptacji, empatii i otwartości na jego problemy. Literatura Al-Khamisy D. i Gosk U., Model pracy z uczniem z ADHD [w:] Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Ministerstwo Edukacji Narodowej Wójcik A., Praca z dzieckiem z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej [w:] Diagnoza i rewalidacja indywidualna dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi pod red. M. Klaczak i P. Majewicza, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006 Prawa dziecka nadpobudliwego to temat bardzo kontrowersyjny. Zwłaszcza dla nauczycieli, dla których te dzieciaki są bardzo trudnymi. Zaraz pojawiają się pytania i stwierdzenia, ze przecież nie można mówić o prawach gdy dziecko nie wypełnia obowiązków, że jeszcze tego brakuje by dzieci miały więcej praw, że już mają same prawa, że dzieci przez to stają się bardziej bezkarne i agresywne. Nie wolno jednak łączyć praw i obowiązków. Prawa są szersze niż obowiązki. Obowiązki każdy jakieś ma. Wynika to z roli jakie w życiu prezentujemy: lekarz, matka, uczeń. Każdy z nas ma jakieś obowiązki bo nakłada to na nas Konstytucja. Dziecko również je ma. Jednak gdy dziecko nie wypełnia obowiązków nie wolno zabierać mu jego praw! Jeśli ktoś nie wypełnia obowiązków powinien ponieść za to określone konsekwencje, które wynikają np. w szkole ze statutu. Prawa dziecka nie powinny być też łączone z jakimkolwiek systemem wychowawczym np. wychowaniem bezstresowym. Raczej każdy system powinien być stosowany uwzględniając prawa dziecka. Prawa dziecka są potrzebne gdyż staja się narzędziem pracy nauczyciela, psychologa, pedagoga. Pozwalają na rozgraniczenie niedopuszczalnego łamania praw od uprawnionego ograniczenia praw. Dają poczucie pewności i pozwalają bronić się przed nieuzasadnionymi atakami ze strony dzieci, rodziców, dyrektorów o łamanie czy nie przestrzeganie praw dziecka. Należy pamiętać, że prawa dziecka są prawami człowieka mającego specyficzne potrzeby, któremu należy się specjalne traktowanie. Chronią przed siłą większości po to żeby ochraniać godność, osobowość dziecka, jego indywidualność i niepowtarzalność. Istota praw dziecka zawarta jest prawie międzynarodowym np. Konwencja o ochronie praw dziecka, Konstytucji RP, ustawach oraz aktach niższego rzędu , którym jest statut szkoły. Muszą jedne z drugich wynikać, a my jak chcemy zmienić rzeczywistość naszych dzieci musimy pamiętać o tych najwyższych. Statut szkoły musi zawierać wszystkie prawa dziecka, musi mówić co robić gdy owe prawa są łamane, musi być jawnym - zawsze mamy prawo do niego zajrzeć oraz musimy wiedzieć, że mamy wpływ na to co będzie w nim zapisane. Zmian w statucie dokonuje Rada Szkoły i Rada Pedagogiczna. ADHD i szkoła nie zawsze idą w parze. Prawa dzieci z ADHD są szczególnie łamane co odnotowało z pięciokrotna siłą w 2002 roku Biuro Rzecznika Praw Dziecka. Dziecko z ADHD w szkołach nadal jest źle postrzegane. Źle postrzegane nie tylko przez nauczycieli ale również przez rodziców innych dzieci. Szkoła często nie spełnia zadań jakie wynikają z prawa oświatowego .Szkoły często nie wiedzą jak zapewnić dziecku specjalne warunki nauki. Najczęściej łamanym prawem w szkołach jest prawo do prywatności. Pisanie petycji przez rodziców i szkoły, robienie wywiadówek i rozmowy bez zainteresowanych rodziców. "Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym". Nauczyciel nie może powiedzieć, że np. Jaś ma ADHD dlatego jest tak traktowany itp. Prawo do prywatności to zakaz ingerowania w sprawy, które należą do prywatnych, zakaz rozpowszechniania informacji, które organy administracyjne w tym szkoła zebrały na temat dziecka. Nic nie może się dziać bez naszej zgody czy wiedzy o naszych dzieciach. Czyli jak nauczyciel sporządza opinię nawet na prośbę sądu powinien o tym poinformować rodziców. Dzieci są tez często dyskryminowane z powodu ADHD. Należy pamiętać, że dyskryminacja to traktowanie osób w identycznej sytuacji w sposób różny ale również dyskryminacja jest traktowanie osób w różnej sytuacji w sposób jednakowy! Pamiętajmy, że ADHD jest pewnego rodzaju niepełnosprawnością więc musimy traktować te dzieci troszkę inaczej bo ich organizm jest nieco inny. ADHD jest zaburzeniem genetycznym, które wymaga leczenia ale którego wyleczyć się nie da. Przez umiejętne postępowanie możemy jednak poprawić funkcjonowanie dziecka. Objawy ADHD nie są winą dziecka ani jego rodziców, nie powodują też, że nauczyciel jest nieprofesjonalny. Dyskryminacją będzie więc ocenianie dziecka za objawy. To jest tak jakbyśmy oceniali kogoś kto nosi okulary i nie widzi dobrze tekstu z planszy czy tablicy. Jednak ADHD nie może być wymówką. Objawy zagrażające dziecku i innym powinny być ukarane, powinno się wyciągnąć określone konsekwencje. Każde dziecko zagwarantowane ma również prawo do nauki. Do 18 roku życia nauka jest obowiązkowa .Należy też pamiętać, że nie wolno usuwać dziecka ze szkoły rejonowej. Dziecko i my rodzice mamy prawo do otrzymywania informacji, prawo do posiadania poglądów i pytania dziecka o zdanie oraz wyrażania swojego zdania. Na terenie szkoły dziecko musi znać reguły .My zaś mamy również prawo do wglądu w dokumentacje szkoły dotyczącej jej sposobu funkcjonowania, wgląd do informacji zbieranych przez szkołę na temat naszego dziecka. W statucie muszą być zawarte rodzaje nagród i konsekwencji, sposoby przenoszenia ucznia np. do innego gimnazjum, jak skreśla się dziecko z listy uczniów, tryb odwoławczy od decyzji itp. Dziecko musi mieć zagwarantowane odpowiednie warunki pobytu w szkole, zapewniające mu bezpieczeństwo. Musi wiedzieć jakie są konsekwencje i kary. Konsekwencje powinny być zgodne z prawem ochrony przed przemocą. Oznacza to, że dziecko ma być traktowane w sposób godny.. Dziecko ma również prawo do wolności wypowiedzi .Prawo do swobody wypowiadania swoich opinii, przekonań, prawo do wypowiedzenia się na temat treści nauczania, możliwość wyrażania opinii dotyczących postępowania wobec uczniów itp. Poglądy dziecka nie mogą wpływać na ocenę ich postępów w nauce! Warto wspomnieć też o możliwości ograniczenia praw dziecka. Możemy ograniczyć prawa dziecku ale tylko regulaminem. W szkole statutem. Ograniczenie jednak musi być proporcjonalne do wykroczenia, musi czemuś służyć i być uzasadnione. Co robimy gdy prawa dziecka są łamane? W statucie szkoły musi być zapis o trybie składania skarg w przypadku naruszenia praw ucznia oraz tryb odwołujący się od kar. Kolejnym etapem jest skarga do dyrektora szkoły dalsza droga to Kuratorium - jeśli sprawy dotyczą nadzoru pedagogicznego. Skargi na funkcjonowanie szkoły, nieprawidłowości w wykorzystaniu budżetu, zatrudnienia kierujemy do Urzędu Miasta i Gminy. Tekst opracowany przez Agatę Majda - Polskie Towarzystwo ADHD na podstawie wykładu Joanny Pietrasik i Moniki Szaniawskiej „Uwarunkowania prawne dotyczące dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych w szkole" podczas konferencji „Diagnoza zespołu nadpobudliwości psychoruchowej".10 kwietnia 2006 r. Warszawa. Sposoby radzenia sobie z … nadmierną impulsywnością 1. Wspólnie z uczniem opracuj system zasad, reguł oraz związanych z nim nagród i konsekwencji: stworzony system musi być zrozumiały dla ucznia, obowiązujące zasady w formie graficznej powieś na widocznym dla ucznia miejscu w klasie, kiedy dziecko koniecznie chce z Tobą rozmawiać, gdy jesteś zajęty, podaj mu kartkę, aby zapisało to, co przyszło mu właśnie do głowy i czym chce się z Tobą podzielić, porozmawiaj o tym z nim później, ostrzegaj dziecko przed zrobieniem czegoś, czego robić mu nie wolno, często przypominaj, że istnieją reguły, dopiero po kilku przypomnieniach zastosuj konsekwencje, kary i nagrody stosuj natychmiast, wzmacniaj wszystkie przejawy pożądanego zachowania. 2. Rozpoczynaj zajęcia lekcyjne od ćwiczeń odprężających, a następnie kinestetycznych. 3. W różnych sytuacjach zatrzymaj się na chwilę i poproś, aby dziecko opowiedziało, co może się zdarzyć (Co by było, gdyby…). 4. Przewiduj, kiedy nastąpi niepożądane, impulsywne zachowanie i powstrzymuj ucznia przed wykonaniem takiej czynności, mów jednocześnie o następstwach i konsekwencjach. Zobacz: zasady dobrej organizacji pracy ucznia nadruchliwością Włącz ucznia do aktywnego udziału w lekcji. Organizuj dziecku czas, by miało okazję do ruchu, ale jak najmniej przeszkadzało otoczeniu – może być Twoim pomocnikiem w prostych czynnościach. Zaplanuj krótkie przerwy w czasie dłuższych prac na wyładowanie zgromadzonej energii. Zasugeruj rodzicom udział dziecka w zajęciach sportowych. zaburzeniami koncentracji uwagi Ogranicz ilość bodźców dochodzących do ucznia. Stosuj indywidualizację pracy oraz stałą bezpośrednią pracę z uczniem. Dostosuj tempo pracy do możliwości ucznia. Wyznacz uczniowi konkretny cel i podziel zadania na mniejsze etapy. Natychmiastowo kontroluj poprawność wykonania zadań. Opracowanie: pedagog Kinga Ignaszewska - Łaz Źródło: Hallowel E., Ratey J. W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych. Natowska H. Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M. Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Wolańczyk T., Kołakowski A., Pisula A., Skotnicka M. Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Objawy i sposoby pomocy. Zobacz także: Jak ćwiczyć język w podróży? ADHD Zespół nadpobudliwości psychoruchowej budzi wiele kontrowersji. Niesłusznie zaburzenie to przypisuje się każdemu dziecku, które uważa się za źle wychowane, które jest niegrzeczne, nie wykonuje poleceń. Istnieje grupa dzieci, które pomimo wielu interwencji i wyciągania konsekwencji, takich jak np. wezwanie rodziców czy obniżenie oceny ze sprawowania, nie zmienia swojego zachowania. Może to wynikać z celowego łamania zasad, złośliwości albo też być objawem ADHD. Wpatrywanie się w okno, notoryczne rozmawianie z kolegami czy przychodzenie na lekcję bez przyborów i zeszytów u 5 proc. uczniów stanowi sygnał występowania u nich ADHD – zaburzenia neurorozwojowego o złożonej etiologii. Uczeń z ADHD jest normalnym dzieckiem i nastolatkiem. Ma swoje pasje, zainteresowania, indywidualny charakter. Dlatego ważne jest, by zaburzenie to nie było tylko grupą objawów i problemów. Cierpiące na nie dzieci i nastolatki wymagają wprawdzie dużo więcej wsparcia i opieki ze strony rodziców i nauczycieli niż ich rówieśnicy, ale budowanie wspólnej relacji i kibicowanie im w zdobywaniu najdrobniejszych osiągnięć są tu najważniejsze. Charakterystyczne objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej to: ■ nadruchliwość – przejawiająca się niemożnością przebywania w jednym miejscu i wzmożonym napędem, niespokojnym siedzeniem w ławce, wierceniem się, gadatliwością, hałaśliwością, ■ zaburzenia koncentracji uwagi – łatwość rozpraszania się pod wpływem zewnętrznych bodźców– czyjegoś głosu, włączonego telewizora w sąsiednim pokoju, przerzucanie się z jednej aktywności w drugą, trudność w skoncentrowaniu się na pracy, unikanie wysiłku umysłowego, długo trwające zabieranie się do zadań wymagających wysiłku umysłowego, zapominanie o codziennych zadaniach i łatwe gubienie rzeczy potrzebnych do nauki szkolnej, niesłuchanie poleceń lub brak reakcji na nie, wyłączanie się z aktywności – dziecko cierpiące na ADHD wydaje się często „śnić na jawie”, ■ impulsywność – kłopoty z przewidywaniem następstw swojego postępowania, impulsywne reagowanie na zaczepki, przystępowanie do wykonania zadania przed jego pełnym zrozumieniem, przed dokończeniem czytania i zrozumieniem instrukcji, niesłuchanie poleceń do końca, kłopoty z oczekiwaniem na swoją kolej, trudności w pracy w grupie, wszystko na zasadzie „tu i teraz”. ADHD nie jest winą rodziców ani dziecka. Leczenie tego zaburzenia postępuje wielotorowo, angażując zarówno lekarza, rodzinę, jak i szkołę. Pierwszym krokiem w leczeniu jest psychoedukacja rodziców, opiekunów pacjenta, a także nauczycieli i wychowawców. Informacje o chorobie można uzyskać przede wszystkim od specjalistów oraz dzięki wielu broszurom i poradnikom poświęconym temu zagadnieniu. Ważnym, jeśli nie jednym z najważniejszych elementów terapii są warsztaty dla rodziców dzieci z ADHD, podczas których uczą się oni postępować ze swoją pociechą i radzić sobie z jej problemami. W zależności od objawów i towarzyszących zaburzeń, można także rozważyć udział pacjenta w treningu zastępowania agresji, umiejętności społecznych lub w terapii poznawczo-behawioralnej. Warto zrozumieć na początku, że wiele zachowań dziecka wynika z objawów ADHD, a nie z jego złej woli. Nie można karać go za objawy, tak jak nie każe się kogoś za to, że ma wysokie ciśnienie. Dobrze jest nauczyć się odróżniać objawy ADHD od niepożądanego, celowego zachowania niewynikającego z zaburzenia. Jeśli dziecko ma problem z dokończeniem zadania, ale wraca do niego, gdy zwróci mu się uwagę i przywoła do pracy, to jest to objaw zaburzeń koncentracji. Jeśli jednak uczeń nie wykonuje polecenia nauczyciela, twierdząc, że nie będzie tego robił, bo mu się nie chce, to jest to celowe łamanie zasad i wymaga ono wyciągnięcia konsekwencji. Metody pracy z dzieckiem działają wtedy, kiedy są stosowane, tak jak okulary działają, kiedy mamy je na nosie. Nie można wyleczyć ADHD. Można jedynie sprawić, że problemy związane z chorobą będą w dużo mniejszym stopniu upośledzać funkcjonowanie i życie dziecka. Jeśli jego problemem jest rozpraszanie się w trakcie ADHD nie jest synonimem niegrzecznego dziecka Podczas odrabiania lekcji, rodzice mogą zastosować technikę „pustego biurka”: usunąć wszystkie zbędne przedmioty z biurka, ze ścian i otoczenia dziecka w miejscu, w którym odrabia lekcje. Sam stół, który do tej pory stał pod oknem, można dodatkowo przestawić pod ścianę, by to, co dzieje się na zewnątrz, nie dekoncentrowało. W szkole uczeń powinien być przesadzony do pierwszej ławki, blisko nauczyciela, by jego uwaga w pierwszej kolejności mogła się skupiać na lekcji, a nie na tym, co dzieje się w klasie. Kiedy rodzice chcą, by dziecko z ADHD wykonało polecenie, powinni mówić do niego krótkimi, pojedynczymi poleceniami. Muszą także nauczyć się przewidywać sytuacje, w których impulsywność dziecka mogłaby być dla niego niebezpieczna, np. podczas rowerowych wycieczek trasami przebiegającymi w pobliżu ulic. Wiele objawów wymaga akceptacji, a nie zwalczania. Dotyczy to przede wszystkim przejawów nadaktywności. Są to symptomy często najbardziej zauważalne, ale uciążliwe głównie dla innych osób, a nie samego dziecka. Można nie zwracać uwagi na to, że uczeń wierci się na krześle, dopóki nie przeszkadza w prowadzeniu lekcji. Jeśli słuchając nauczyciela, jednocześnie chce się on bawić małą gumową piłeczką czy zabawką, ściskając ją w dłoni, ponieważ rozładowuje w ten sposób napięcie i potrzebę ruchu – pozwólmy mu na to. Akceptacja oznacza spokojne obserwowanie dziecka, dostrzeganie pozytywów, chwalenie go, a nie pouczanie. Dopóki tym, co robi, nie zagraża sobie ani innym osobom, warto wyrażać swoją akceptację poprzez niewtrącanie się w podejmowane przez dziecko działania. Nie można liczyć na to, że jeśli jednego dnia tłumaczymy uczniowi, iż nie może bez powodu chodzić po klasie w trakcie lekcji, to od tej pory będzie codziennie się do tego stosował. Dzieci z ADHD nie pamiętają zasad i wymagają powtarzania reguł, na które się umówiły. Przy ich przestrzeganiu warto dziecko za to chwalić. Pochwał nigdy za dużo: za każdą – dla nas najdrobniejszą, ale dla dziecka z ADHD niekoniecznie – dobrze wykonaną czynność, spełnienie polecenia, za to, co poszło lepiej niż dotychczas. Fakt, że jednego dnia pochwaliliśmy dziecko za przyniesienie do szkoły wszystkich niezbędnych przyborów, nie oznacza, że gdy będzie mu się to zdarzało częściej, możemy przestać je chwalić i uznać, że to już normalne zachowanie. Za każdym razem będzie to jego sukces, który warto podkreślać. Pomoc dla ucznia z ADHD na terenie szkoły (część również w środowisku domowym) powinna obejmować Akceptację niezależnych od woli dziecka cech jego temperamentu – dziecka z ADHD nie wolno karać za objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, ponieważ nie ma na nie wpływu. W tym celu dobrze jest umieć odróżniać celowe zachowania niepożądane od objawów. Skutecznym sposobem w takiej sytuacji jest przypomnienie obowiązującej zasady lub polecenia. W większości przypadków dzieci, które wykazują objawy ADHD, wracają do wykonywanego przypadku zachowań niepożądanych częściej występuje celowa odmowa wykonania zadania. 2. Zwracanie pozytywnej uwagi/chwalenie ucznia za najmniejsze osiągnięcia i wysiłek. 3. Zapewnienie dziecku wzmocnień w zakresie zachowań pozytywnych, w sytuacjach, kiedy udaje mu się powstrzymywać zachowania impulsywne i niepożądane, zmniejszyć częstotliwość ich pojawiania się i ich siłę. 4. Docenianie i wzmacnianie obszarów kompetencji ucznia. 5. Zachęcanie do wspólnego spędzania czasu w małych grupach rówieśniczych opartych na zabawie, które będą służyć nie tylko swobodnemu nabywaniu umiejętności społecznych, ale także decentracji dziecka z ADHD w zakresie postrzegania stanów emocjonalnych innych osób. 6. Ustalenie z dzieckiem zasad, norm i konsekwencji obowiązujących w klasie (najlepiej zaproponować je całej klasie). Dzieci z ADHD mogą „wypróbowywać” nowe środowisko, a brak znajomości konsekwencji za ich nieprzestrzeganie powoduje często łamanie zasad. 7. Polecenia należy formułować krótko, w postaci równoważników zdań, w formie prostej instrukcji wykonania zadania lub jako przypomnienie zasady (np. „śmieci do kosza”), i dzielić zadania na etapy. Pomocne może być poproszenie dziecka, by powtórzyło pytanie lub polecenie, aby upewnić się, czy je słyszało i zrozumiało. Ważne rozwojowo jest konsekwentne, każdorazowe egzekwowanie od dziecka wydawanych mu poleceń i zasad. W sytuacji, gdy polecenie może być trudne do wyegzekwowania, należy go nie wydawać. 8. Unikanie w trakcie sprawdzianu zadań, które trzeba przepisać z tablicy – ograniczy to ryzyko błędów z nieuwagi. 9. Każdorazowe dopilnowanie zapisywania prac domowych. 10. Podzielenie zadań na mniejsze fragmenty lub ich skrócenie. Dzieci z ADHD gorzej radzą sobie z długimi zadaniami i ze zrozumieniem złożonych poleceń (zarówno w formie ustnej, jak i pisemnej) – dlatego lepiej dać im kilka krótkich zadań niż jedno długie. Konieczna będzie pomoc w zrozumieniu zadań tekstowych, wydawanie krótkich poleceń, prostej instrukcji, dzielenie zadania na etapy. Dziecko z ADHD może nie reagować na polecenia wydawane całej klasie. Warto powtórzyć je bezpośrednio uczniowi, gdy cała klasa już pracuje. 11. Zachęcanie i cierpliwe wymaganie od dziecka z ADHD wykonywania zadań przeznaczonych dla całej grupy rówieśników, mimo jego szybkiego znużenia i zniechęcenia. sprawdzanie zadań ucznia i jego postępów w pracy na lekcji, częste podchodzenie do niego, sprawdzanie, czy pracuje, czy ma otwartą książkę na tej stronie, na której trzeba itp. – ze względu na obecność cech zaburzeń koncentracji uwagi. 13. Unikanie poleceń zakazujących różnych czynności i zastąpienie ich nakazem robienia czegoś innego – dziecku z ADHD znacznie trudniej jest zakończyć jakąś czynność, niż rozpocząć nową. 14. Niezauważanie np. wiercenia się w ławce, jeśli nie przeszkadza ono w prowadzeniu lekcji (pamiętajmy przy tym o zasadzie, że nie wolno karać za objawy) – wiele dzieci z ADHD nie jest w stanie jednocześnie siedzieć nieruchomo i uważać. 15. Rozważenie sposobu na „zagospodarowanie” nadmiernej ruchliwości dziecka, jeśli się ona pojawia, np. przydzielenie mu dodatkowej funkcji dyżurnego. 16. Stworzenie zeszytu korespondencji z rodzicami (nie jest to dzienniczek uwag) – dziecko, wychodząc z klasy, powinno mieć w nim zapisane: pracę zarówno ustną, jak i pisemną – jeśli nic nie jest zadane, należy wpisać „Nic nie jest zadane” – wszelkie informacje o sprawdzianach (data, zakres), informacje o tym, co trzeba przynieść następnego dnia do szkoły, kiedy jest wycieczka itp. Bardzo ważne jest, by obok tych wiadomości znalazła się specjalna rubryka na pochwały z danego dnia, za najdrobniejsze sukcesy. Pochwały i nagrody bardzo motywują do lepszej współpracy. Nie należy wpisywać w tym zeszycie uwag oraz informacji o złym zachowaniu! Brak pochwały z danego dnia będzie dla rodziców wystarczającą informacją zwrotną. Biorąc pod uwagę objawy ADHD, trzeba liczyć się z tym, że bardzo łatwo może dojść do zgubienia lub zapomnienia zeszytu. W przypadku jego zgubienia rodzice powinni przygotować nowy, a w sytuacji jego zapomnienia – należy poprosić o wpisywanie tych informacji w innym, używanym danego dnia przez dziecko, zeszycie. 17. Ustalenie z dzieckiem przez każde ze środowisk zasad funkcjonowania i egzekwowanie ich na własnym terenie. 18. Zmianę ławki ucznia – zaleca się, by posadzić dziecko z ADHD blisko nauczyciela (najlepiej w pierwszej ławce) ze spokojnym uczniem, lecz nie najlepszym przyjacielem, najlepiej plecami do reszty kolegów. Należy zadbać, by dziecko siedziało z dala od rozpraszających elementów – okna, kolorowej tablicy itp. Na ławce powinny być tylko potrzebne przedmioty. Oprócz wyżej opisanych zaleceń, mających pomóc dziecku z ADHD w funkcjonowaniu w środowisku, niezwykle istotne są także interwencje ukierunkowane na mogące pojawiać się w przyszłości zachowania o charakterze opozycyjno-buntowniczym na terenie szkoły. U ich źródeł leżą bardzo często doświadczenia z przeszłości, które mogły nauczyć dziecko przyciągania uwagi dorosłych przez negatywne zachowania – także w sytuacji, gdy dorośli reagują krzykiem lub karaniem. Dla niektórych dzieci ważna jest nawet taka forma uwagi z ich psychologiczne pokazują, że karanie w przypadku tak nasilonych objawów przynosi odwrotne do zamierzonych rezultaty, czyli wzrost zachowań niepożądanych. W przypadku dzieci z ADHD niewskazane jest stosowanie punktów ujemnych, odsyłanie ucznia w trakcie lekcji do psychologa/pedagoga, wzywanie rodziców do szkoły, wpisywanie uwag do dzienniczka. W celu zapobiegnięcia powstaniu tego wzorca należy zwracać uwagę na zachowania pożądane, często chwalić dziecko, dawać mu możliwość szybkiej gratyfikacji za poprawne, jasno zdefiniowane sposoby postępowania. W przypadku występowania zachowań niepożądanych sugeruje się, aby ignorować te, które nie zakłócają funkcjonowania klasy, i ustalić system zasad oraz konsekwencji grożących za poważniejsze naruszenia. Jak więc odróżnić objawy ADHD od nieposłuszeństwa? ADHD nie jest synonimem niegrzecznego dziecka, a nieposłuszeństwo jest wyuczonym zachowaniem. z ADHD mogą osiągać dobre i bardzo dobre wyniki w nauce. Każde trudne zachowanie należy traktować początkowo jako niepożądane, ale niezależne od dziecka. 2. Zdarza się, że dziecko choruje na jeden z podtypów ADHD z przewagą zaburzeń uwagi, bez objawów nadruchliwości i impulsywności. Często dotyczy to dziewczynek. Takie dziecko uznawane jest za grzeczne, ponieważ nie przeszkadza otoczeniu. Czasem ma opinię zdolnego, ale leniwego. 3. ADHD nie zwalnia z obowiązku szkolnego, konieczności bycia posłusznym i punktualnym. Diagnoza oznacza tylko tyle, że otoczenie dziecka musi zastosować odpowiednie strategie radzenia sobie z objawami. 4. Strategie stosowane w opiece nad dzieckiem z ADHD są skuteczne także w odniesieniu do innych dzieci. 5. Dzieci z ADHD, ponieważ są impulsywne, nie uczą się na karach. Motywacja i nagradzanie działają na nie najskuteczniej. 6. Współpraca z rodzicami jest niezbędna, ale przy zachowaniu zasady, że nauczyciel może oddziaływać na to, co dzieje się w szkole, a rodzic na to, co ma miejsce w domu, nie odwrotnie. Dlatego warto, aby szkoła wspólnie z rodzicami wypracowała takie obszary oddziaływań, na które oba środowiska mają realny wpływ, np. dotyczące pracy domowej albo wyciągania konsekwencji – w obu środowiskach powinny być one takie same za to samo konkretne zachowanie. 7. ADHD nie jest wskazaniem do nauczania indywidualnego. 8. Wiele osób z ADHD nie wyrasta z objawów, z tego względu opieka nad nimi trwa przez cały okres edukacji. 9. ADHD jest zaburzeniem ujawniającym się w nudnych sytuacjach. Ważne jest zatem, by w szkole nie było nudno. 10. U większości dzieci z ADHD występuje dysleksja lub dysgrafia. Przy takich zaburzeniach dziecko szybko się buntuje i przestaje lubić szkołę, gdy wymaga się od niego wyłącznie korzystania z umiejętności, które są zaburzone nie z jego winy. Niepodjęcie odpowiednich działań może rodzić skutki w postaci gorszych wyników w nauce, niestosowania nabytej wiedzy w szkole i poza nią, zachowań agresywnych w stosunku do otoczenia i rówieśników. Wszystko to powoduje, że dzieci te kontynuują edukację w systemie nauczania indywidualnego, powtarzają klasę albo zostają umieszczone w klasie integracyjnej. Szacuje się, że około 50–60 proc. dzieci z ADHD jest zawieszonych w prawach uczniach, a około 10–30 proc. przestaje chodzić do szkoły i nie kontynuuje nauki w szkole średniej. A przecież wielu z nich to dzieci o wysokiej inteligencji i dużych możliwościach, których nie potrafią wykorzystać ze względu na swoje objawy. Przy odpowiedniej pomocy dorosłych mogą osiągać dobre wyniki. Autorem jest lek. med. Anna Zielińska –rezydentka Oddziału Psychiatrii Wieku Rozwojowego Samodzielnego Publicznego Dziecięcego Szpitala Klinicznego w Warszawie, w trakcie specjalizacji z psychiatrii dzieci i młodzieży. Pracuje także w przyszpitalnej poradni oraz w Mazowieckim Centrum Neuropsychiatrii Dzieci i Młodzieży w Zagórzu Szpital w Józefowie. Jest członkiem zespołu prowadzącego badania kliniczne oraz Stowarzyszenia Aktywnie Przeciwko Depresji. Autorka publikacji popularnonaukowych z zakresu psychiatrii dziecięcej. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi, zaburzenia hiperkinetyczne, czyli kłopoty z nadpobudliwością, nadruchliwością i koncentracją uwagi. Częściej diagnozowany u chłopców ze względu na przewagę objawów nadpobudliwości i nadruchliwości, co skutkuje kłopotami wychowawczymi. U dziewcząt przeważają objawy zaburzeń koncentracji, ale ponieważ nie są te objawy tak widoczne, dziewczynki nie sprawiają kłopotów wychowawczych i rzadziej są diagnozowane. Artykuł jest trzecią częścią cyklu poświęconego uczniom ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi #uczeń ze dziecka z ADHD Dzieci z tym zaburzeniem nie są inne, więc potrzebą nadrzędną jest zrozumienie. To co z nimi się dzieje jest trudne do pojęcia szczególnie dla nich, więc tym bardziej potrzebują, aby dorośli opiekunowie rozumieli więcej i wspierali je w poradzeniu sobie z codziennymi komplikacjami, jakie wnosi w życie dziecka ADHD. Jeśli dorośli zrozumieją przyczyny reakcji, to zobaczenie kolejnych potrzeb jest łatwiejsze: stałości reakcji na konkretne zachowanie (wszyscy dorośli reagują tak samo na takie samo zachowanie), konsekwentnego dotrzymywania umów i deklaracji, co eliminuje niepewność, regularności (rytmu dnia), która pozwala ćwiczyć umiejętności, powtarzania, aby uniknąć zapominania, a przede wszystkim natychmiastowej reakcji na zachowania dziecka: gdy dobre – to nagroda (pochwała), a gdy łamie reguły – natychmiastowej informacji, że to zachowanie jest niewłaściwe. Ostania z potrzeb jest często mało rozumiana przez dorosłych. W szkole zostawiany taki uczeń po lekcjach na rozmowę z wychowawcą nie potrafi przypomnieć sobie sytuacji, o których nauczyciel mówi, więc albo zamyka się i nie odpowiada (postrzegany jako niegrzeczny, unikający odpowiedzialności), albo odpowiada tak, jak wyobraża sobie oczekiwania nauczyciela (często postrzegany wtedy jako kłamczuch, który konfabuluje, żeby uniknąć reprymendy). A rzeczywistość tego dziecka wygląda jak życie na karuzeli: zaburzenia w pracy neuroprzekaźników w mózgu powodują brak możliwości selekcjonowania i hierarchizowania informacji (bodźców). Jak ma sobie odtworzyć, co wydarzyło się przed kilkoma godzinami czy nawet minutami, jeśli po drodze się tyle już zmieniło? Wspierająca przestrzeń Ze względu na nadpobudliwość i nadruchliwość ucznia dobrym rozwiązaniem wydaje się być zajmowanie miejsca w ostatniej ławce, bez towarzystwa rówieśnika. To sprzyja jego potrzebie większej przestrzeni prywatnej, a równocześnie zachowania, nad którymi nie panuje ze względu na swoje zaburzenie (np. kręcenie się na odchylonym krześle, spadające pomoce, ciągłe sięganie do tornistra, itd.), nie będą stanowiły swoistego „przedstawienia” dla innych uczniów. Pomogą także jasne ustalenia co do pomocy do lekcji: kolorowe okładki na podręczniki i zeszyty (np. zielony – przyroda, niebieski – matematyka), malutki piórnik (tylko podstawowe przybory, a do np. plastyki czy geometrii – inne małe piórniki z konkretnymi przyborami), na ławce znajdują się tylko niezbędne do lekcji przedmioty. Zachowanie nauczyciela: używanie konkretów w przedstawianiu treści, a unikanie pojęć abstrakcyjnych (jeśli się pojawiają, powinny być natychmiast wyjaśnione), unikanie zwrotów, które mogą powodować dezorientację (zaskakujące reakcje mogą wywołać zdania wypowiadane przez nauczyciela: Pozwól, że rzucę okiem… Pogoda pod psem… Leży do góry brzuchem… Ręce opadają…), powtarzanie najważniejszych zdań, zwracanie uwagi na to, co należy zanotować, wyraźne formułowanie celów i wskaźników pomagających ocenić osiągnięcie celu, dobre relacje z uczniem, które pozwolą ustalić, jak nauczyciel może „obudzić” ucznia, kiedy ten ma kłopot z utrzymaniem koncentracji. Istotnym elementem zachowania nauczyciela jest umiejętność powstrzymania się od zwracania uwagi, jeśli zachowanie ucznia wynika z jego zaburzenia i nie stanowi zagrożenia dla bezpieczeństwa tego ucznia lub innych obecnych w klasie. Np. w sytuacji, gdy spadnie piórnik, nie ma potrzeby zwracania się z uwagą Podnieś piórnik! Jak będzie go potrzebował, to podniesie. Poza tym takie „spadanie” różnych przedmiotów powtarza się zwykle wielokrotnie, więc nieustająco przerywana jest uwaga wszystkich uczniów, także tego, który ma z koncentracją szczególny kłopot. Oczywiście jeśli np. rozsypią się kredki, a uczniowie przemieszczają się po klasie, bo trwa aktywna praca, sytuacja się zmienia, może stanowić zagrożenia dla innych. Jasny komunikat Basia, Wojtek, pomóżcie Oskarowi zebrać kredki! ma uzasadnienie w zapewnieniu bezpieczeństwa wszystkim obecnym w klasie. Metody pracy dydaktycznej Im więcej aktywności, tym skuteczniejsze zaangażowanie ucznia nadpobudliwego w działania, które może wtedy zapamiętać skuteczniej, ponieważ włącza w ten proces wszystkie zmysły. Dobrze sprawdzają się instrukcje do wykonywania ćwiczeń, ponieważ pomagają zobaczyć kolejne elementy i – nawet jeśli dojdzie do zerwania uwagi i zaburzenia procesu myślenia – łatwiej wrócić do przerwanej pracy i powiązać fakty. W tym aspekcie mogą pomóc także plany, mapy mentalne, terminarze itd. Wspierające będą także metody oparte na wizualizacji: filmy, zdjęcia, ryciny, modele itd. W porządkowaniu wiedzy – możliwość korzystania z tablic, słowników, instrukcji, encyklopedii, zestawień, diagramów itd. Wspierają rozumienie i zastosowanie wiedzy metody inscenizacji, pokazów, prezentacji itd. Dostosowanie wymagań edukacyjnych Dla uczniów z zaburzeniem hiperkinetycznym dostosowanie powinno uwzględniać ich nadpobudliwość, nadruchliwość i kłopoty z koncentracją. Stąd właściwe wydają się być te formy, które bazują na powtarzaniu, przypominaniu, wspieraniu planowania i myślenia perspektywicznego, a także kontroli emocji. Skuteczne mogłyby być np.: …po uprzednim przypomnieniu, …po wcześniejszym przećwiczeniu, …w trzech etapach, …z modelem, …wg planu, instrukcji, …z graficzną notatką z tekstu, …ze słownikiem, …z tabelą, …możliwością korzystania z wyjaśnień nauczyciela, …z mapą itd. Ważne dla uczniów z ADHD 1. Najważniejsze: zaakceptować dziecko takim, jakim jest. Współpracować. Otwarcie rozmawiać o problemach dziecka, pytać o pomysły, które pomogą mu rozwiązać jego problemy. 2. Pracować nad pozytywnym obrazem tego ucznia, skupiać się na mocnych stronach, nie interpretować zachowań uczniów w sposób, który zaprzecza wiedzy o jego zaburzeniu. (Zamiast: “Uparte, pracuje wtedy kiedy samo chce, ciągle pyta, wszystko zaczyna, niczego nie kończy, buja w obłokach, ma ciągłe problemy w relacjach z rówieśnikami…”. Może: „Ukierunkowane na cel, pracuje przy wysokiej motywacji, dociekliwe, chętnie eksperymentuje, elastyczne, pełne pomysłów, indywidualista, ekscentryk…”?). 3. Postawić na empatię, zrozumienie i budowanie relacji. Taka postawa nauczyciela może pomóc uczniowi zobaczyć przestrzeń szkolną jako sprzyjającą realizacji celów i zaspokojenia indywidualnych potrzeb. To wpłynie uspokajająco na młodego człowieka, zwiększy jego zaufanie do dorosłych opiekunów, pośrednio może zwiększyć zaangażowanie tego ucznia w pracę nad sobą. 4. Ustalić czytelne sygnały dotyczące: pochwał (np. kciuk w górę: Chwalę, doceniam!), przypomnienia (np. pokazanie trzech palców stanowi komunikat: Wróć do przerwanego zadania!), zwrócenie uwagi na łamanie zasad (np. otwarta dłoń: Skup się na pracy!). Ważne, aby te sygnały były bez słów, które powodują przerywanie koncentracji wszystkich uczniów w klasie, a dziecko z ADHD czuje się ciągle upominane. 5. Podczas zajęć podkreślać to, co ważne, co wymaga zapamiętania, zapisania. 6. Podczas prezentacji komentować to, co uczniowie widzą. 7. Zachęcać do zadawania pytań i komentowania. 8. Kontrolować notatki ucznia, aby wyeliminować błędy różnego rodzaju. 9. Dopilnować, aby zadania (lub informacje istotne na przyszłość, np. sprawdzian w czwartek) były zapisane w zeszycie. 10. Współpracować z rodzicami (ale nie wzywać co chwila). Ustalony rytm spotkań wesprze zarówno dziecko, rodziców, jak i nauczycieli. Ważne, aby spotkania były nastawione na rozmowy o tym, co zostało osiągnięte, były okazją do wymiany pomysłów na rozwiązanie konkretnych problemów dziecka. 11. Dbać, aby każde spotkanie z uczniem kończyło się pozytywnie: jeśli nie pochwałą (bo było trudno dzisiaj), to na pewno z uśmiechem, który sygnalizuje uczniowi, że może liczyć na nauczyciela. Zewnętrzne objawy ADHD często utrudniają nauczycielom zauważenie rzeczywistych kłopotów dziecka związanych z deficytami koncentracji, dosłownym rozumieniem poleceń, utrudnionego czytania komunikatów niewerbalnych, problemów z nawiązywaniem i utrzymaniem relacji społecznych. A te kłopoty przekładają się na sukces (lub raczej jego brak) edukacyjny. Naszą rolą jest organizacja zajęć w taki sposób aby wspierając ucznia skupiać się na jego mocnych stronach, a nie deficytach. Chrzanowska B., Święcicka J.: Oswoić ADHD. Poradnik dla rodziców i nauczycieli dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. Warszawa 2011. Maria Tuchowska Nauczyciel dyplomowany, polonista i teolog. Posiada wieloletnie doświadczenie w pracy z dziećmi i młodzieżą w placówkach integracyjnych różnego poziomu, edukator, coach, przeprowadziła ok. 600 szkoleń z zakresu kompetencji psychospołecznych nauczycieli, prawa oświatowego, pracy z dziećmi i młodzieżą z różnego typu zaburzeniami. Specjalizuje się również w tematyce dotyczącej zagadnień związanych z obecnością rodziców w szkole.

prawa dziecka z adhd w szkole